Μετά τις πρόσφατες δικαστικές εξελίξεις το παραπάνω ερώτημα έχει αρχίσει να απλώνεται παντού. Οι ελιές καλαμών που παράγονται στο Αγρίνιο είναι Kalamata olives; Και εκείνες οι ελιές Καλαμών που παράγονται στη Λακωνία μπορούν να ονομάζονται Kalamata olives; Ή μόνο αυτές που παράγονται στη Μεσσηνία; Και οι Kalamata olives που παράγονται στην Τουρκία ή στη Νότια Αφρική γιατί λέγονται Kalamata olives και όχι κάτι άλλο; Με το ερώτημα αυτό να μας βασανίζει αποφασίσαμε να αναζητήσουμε κάποιες απαντήσεις.
Η Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης «Ελιά Καλαμάτας» αφορά ένα συγκεκριμένο προϊόν. Ποιο είναι αυτό; Πρόκειται για τον καρπό δένδρων της ποικιλίας Καλαμών που καλλιεργούνται στη Μεσσηνία και ο οποίος μετά τη συλλογή του, αποκλειστικά με το χέρι, υπόκειται σε φυσικό ξεπίκρισμα για 2 μήνες με άλμη 8%, σε εγκαταστάσεις που βρίσκονται εντός του νομού Μεσσηνίας. Ο καρπός αυτός διατίθεται, είτε ολόκληρος είτε χαραγμένος, εντός δοχείων με άλμη που πληρούνται μέχρι το χείλος τους με εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο Καλαμάτα. Είναι προφανές και αυτονόητο πως οποιοδήποτε προϊόν δεν καλύπτει τις παραπάνω προδιαγραφές παραγωγής δεν έχει το δικαίωμα να φέρει τη ένδειξη ΠΟΠ Ελιά Καλαμάτας και το σχετικό σήμα της Ε.Ε.
Η Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης «Ελιά Καλαμάτας» κατοχυρώθηκε το 1996 σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τι σημαίνει όμως στην πράξη η κατοχύρωση από την Ε.Ε; Ότι εντός της Ε.Ε (και σε χώρες που έχουν συνάψει σχετικές συμφωνίες με αυτήν) η συγκεκριμένη ονομασία δηλαδή «Ελιά Καλαμάτας» δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί παρά μόνο από επιχειρήσεις που παράγουν το προϊόν σύμφωνα με τις προδιαγραφές που αναφέρονται στην προηγούμενη παράγραφο. Το δικαίωμα χρήσης της Π.Ο.Π. «Ελιά Καλαμάτας» παρέχεται στις επιχειρήσεις από τον κρατικό Οργανισμό ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ κατόπιν σχετικών ελέγχων που πραγματοποιεί αφού το αιτηθούν. Πόσες είναι αυτές; Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα επίσημα στοιχεία οι επιχειρήσεις αυτές είναι συνολικά 19 εκ των οποίων οι 5 έχουν μόνο εμπορική δραστηριότητα δηλαδή επιχειρήσεις που δεν εμπλέκονται σε καμία διεργασία παραγωγής/επεξεργασίας ή τυποποίησης /συσκευασίας.
Από την άλλη πλευρά, όπως λίγοι γνωρίζουν, στην Ελλάδα τηρείται Μητρώο ποικιλιών οπωροφόρων φυτών στο οποίο το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων καταχωρεί όλες τις ποικιλίες που διατηρεί. Μεταξύ αυτών έχει καταχωριστεί και η ποικιλία Καλαμών. Στον κατάλογο αυτό εκτός από την κύρια ονομασία «Καλαμών» έχουν καταχωριστεί ως συνώνυμα της η «ποικιλία Καλαμάτα», η «ποικιλία Νυχάτη» κλπ. Δεν γνωρίζουμε που στηρίχθηκε η λήψη μιας τέτοιας απόφασης, αλλά από μια γρήγορη έρευνα εύκολα μπορεί να διαπιστωθεί ότι η ποικιλία Καλαμάτα αναφέρεται και στο Διεθνή Κατάλογο Ποικιλιών, του Διεθνούς Συμβουλίου Ελαίας και Ελαιολάδου (IOC), που εκδόθηκε τον Μάϊο του 2000 αλλά και σε διάφορα επιστημονικά συγγράμματα όπως τα «Σύγχρονη Ελαιοκομία Τόμος Τρίτος Η Επιτραπέζια Ελιά” του Γιώργου Δ. Μπαλατσούρα, έκδοση 1992, «Επεξεργασία και κονσερβοποίηση της επιτραπέζιας ελιάς” του Μανόλη Αλυγιζάκη, έκδοση 1982 κλπ. Σε κάθε περίπτωση πάντως η καθημερινότητα επιβεβαιώνει ότι ελιά Καλαμάτα και ελιά Καλαμών είναι λέξεις συνώνυμες (δηλαδή λέξεις διαφορετικές μεταξύ τους που όμως έχουν το ίδιο νόημα). Πόσες μα πόσες φορές δεν έχει τύχει σε πολλούς από εμάς να χρησιμοποιούμε τον όρο ελιά Καλαμάτας εννοώντας την ελιά Καλαμών και το αντίστροφο; Και είναι προφανές ότι για να έχουν καθιερωθεί οι δύο λέξεις ελιά Καλαμάτα και ελιά Καλαμών ως συνώνυμες στην καθομιλουμένη, υπάρχει από πίσω μια μεγάλη ιστορία. Μια ιστορία που διαμορφώθηκε μεταξύ άλλων και με αποφάσεις του ελληνικού κράτους όπως εκείνες του 1954 και του 1979 με τις οποίες υποχρεώνονταν οι εξαγωγικές επιχειρήσεις να εξάγουν επιτραπέζιες ελιές της ποικιλίας Καλαμών ως Kalamata olives. Εξάλλου όπως είναι γνωστό οι συνώνυμες λέξεις δημιουργούνται για να εκφράσουν σαφέστερα και πληρέστερα ένα συγκεκριμένο αντικείμενο.
Η πλέον πρόσφατη απόφαση για την καταχώριση της ποικιλίας Καλαμάτα ως συνώνυμο της ποικιλίας Καλαμών ελήφθη το 2018. Με την απόφαση αυτή από τη μια μεριά μπορεί να λύθηκαν πολλά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι εξαγωγείς ελιών αλλά από την άλλη δημιούργησε προβλήματα στην προστασία της ονομασίας προέλευσης Ελιά Καλαμάτας. Πιο συγκεκριμένα η απόφαση συνέβαλε στην αύξηση των εξαγωγών των ελληνικής προέλευσης ελιών Καλαμών (οι οποίες έφτασαν το 2019 στις 73.000 τόνους και σε αξία τα 220 εκ €) καθώς μπορούσαν ξανά να διακινηθούν στο διεθνές εμπόριο με τον ευρέως αναγνωρίσιμο brand name Kalamata olives. Ωστόσο όπως οι ελληνικές έτσι και οι επιχειρήσεις από όλες τις χώρες του κόσμου απέκτησαν τη δυνατότητα να διακινούν στο διεθνές εμπόριο ελιές Καλαμών με το διεθνές όνομα Kalamata olives. Έτσι σήμερα ένας καταναλωτής συναντά στο ράφι Kalamata olives όχι μόνο ελληνικής προέλευσης αλλά και προέλευσης Αιγύπτου, προέλευσης Ισπανίας, προέλευσης Νοτίου Αφρικής κ.ο.κ. Και κάπου μέσα σε αυτές μπορεί να βρει, αν είναι ιδιαίτερα τυχερός και κάποιες (λίγες ομολογουμένως) συσκευασίες με ΠΟΠ Ελιά Καλαμάτας.
Με την απόφαση που ελήφθη το 2018 επιχειρήθηκε μια ευθυγράμμιση της απαίτησης να μην παρεμποδίζεται το εμπόριο του συγκεκριμένου αγαθού με την απαίτηση για προστασία της ονομασίας Ελιά Καλαμάτα δεδομένου ότι ο Κανονισμός 1151/2012 (Άρθρο 42) αναφέρει ότι «δεν εμποδίζεται η διάθεση στην αγορά προϊόντων των οποίων η επισήμανση περιλαμβάνει ονομασία ή ένδειξη, προστατευόμενη …η οποία περιέχει ή συνίσταται στην ονομασία φυτικής ποικιλίας ή …», εφόσον πληρούνται πέντε προϋποθέσεις.
Πριν από λίγες όμως ημέρες ήρθε μια νεότερη απόφαση, αυτή τη φορά από το Συμβούλιο της Επικρατείας με την οποία ακυρώνεται η απόφαση για την καταχώριση της ποικιλίας Καλαμάτα ως συνώνυμο της ποικιλίας Καλαμών καθώς έκρινε ότι η Δημόσια Διοίκηση προχώρησε στην καταχώρηση του συνωνύμου “Καλαμάτα”, χωρίς να εξετάσει προηγουμένως τη σωρευτική συνδρομή των πέντε προϋποθέσεων που θέτει ο Κανονισμός 1151/2012.
Με αφορμή την απόφαση αυτή ας δούμε ποιες είναι οι πέντε αυτές προϋποθέσεις τις οποίες είτε δεν εξέτασε, είτε εξέτασε πλημμελώς η Δημόσια Διοίκηση:
- το προϊόν να περιέχει τη συγκεκριμένη ποικιλία
- να μην παραπλανώνται οι καταναλωτές
- η χρήση της ονομασίας της ποικιλίας δεν συνιστά αθέμιτο ανταγωνισμό
- η χρήση να μην συνιστά εκμετάλλευση της φήμης της προστατευόμενης ένδειξης και
- η παραγωγή και εμπορία του προϊόντος να είχαν εξαπλωθεί πέραν των ορίων της περιοχής προέλευσης πριν από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταχώρισης της γεωγραφικής ένδειξης.
Για όσους γνωρίζουν την ιστορία του προϊόντος εύκολα μπορούσαν να τεκμηριωθούν οι προϋποθέσεις 1, 4 και 5. Όσον αφορά στις προϋποθέσεις 2 και 3 που αναφέρονται σε δύο έννοιες (της προστασίας των καταναλωτών και του αθέμιτου ανταγωνισμού) οι οποίες είναι στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους παραθέτουμε την άποψη του Γενικού Εισαγγελέως στο πλαίσιο της αποφάσεως Warsteiner Brauerei σύμφωνα με την οποία «καθίσταται σαφές ότι ο κίνδυνος παραπλανήσεως των καταναλωτών δεν μπορεί να υπερισχύει της αρχής της ελεύθερης κυκλοφορίας των εμπορευμάτων και, κατά συνέπεια, να δικαιολογήσει την παρεμπόδιση του εμπορίου, εκτός εάν ο κίνδυνος είναι αρκετά σοβαρός και ότι, κατά την εκτίμηση του μεγέθους του κινδύνου, το εφαρμοστέο κριτήριο είναι οι τεκμαιρόμενες προσδοκίες του μέσου καταναλωτή που έχει ευλόγως καλή πληροφόρηση και είναι ευλόγως παρατηρητικός και προσεκτικός. Εάν, επομένως, ο μέσος καταναλωτής, όπως αυτός ορίζεται, ενός συγκεκριμένου προϊόντος που διατίθεται στο εμπόριο με μία απλή ένδειξη γεωγραφικής προελεύσεως δεν συνδέει τα χαρακτηριστικά του προϊόντος που τον ωθούν να το αγοράσει με την ένδειξη προελεύσεως, τότε η ένδειξη αυτή δεν επηρεάζει την απόφασή του, ο καταναλωτής δεν μπορεί ευλόγως να θεωρηθεί ότι παραπλανήθηκε και η απαγόρευση εμπορικής διαθέσεως του προϊόντος με την ένδειξη αυτή, δήθεν για την προστασία των καταναλωτών, θα αποτελούσε σαφώς δυσανάλογο και μη ενδεδειγμένο μέτρο για την επίτευξη του σκοπού αυτού».
Με απλά λόγια αυτό που καλούμαστε όλοι μας να απαντήσουμε και μάλιστα σύντομα είναι: ο μέσος καταναλωτής (εντός αλλά κυρίως εκτός Ελλάδας) όταν αγοράζει kalamata olives τις αγοράζει γιατί πιστεύει ότι προέρχονται από την Καλαμάτα και τη Μεσσηνία ή τις αγοράζει γιατί είναι μαύρες ελιές ποικιλίας Καλαμών που μπορεί να παράγονται ανά την Ελλάδα ή/και σε άλλες χώρες του κόσμου; Αν δώσουμε απάντηση στο ερώτημα αυτό τότε θα καταφέρουμε να απαντήσουμε και στο ερώτημα πότε η ελιά Καλαμάτα είναι Kalamata olive και πότε δεν είναι.
Δρ. Ν. Διαμαντίδης
Γενικός Διευθυντής Deligate